Khmer Dictionary: វេទ
Chuon Nath's Khmer-Khmer Dictionary Full Text Search
-
ត្រៃ
( ប.បរិវារសព្ទ )
(ត្រយស៑; តយ, តេ) បី (៣), ប្រជុំ ៣, ចំនួន ៣ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ត្រ័យ ផង) ។ ប្រើរៀងភ្ជាប់ពីខាងដើមសព្ទឯទៀតដូចជា
- ត្រៃចីវរ ឬ ត្រ័យចីវរ ន. (សំ. ត្រិចីវរ ឬ ត្រៃ--; បា. តិចីវរ) ចីវរ ៣ ឈ្មោះគឺ អន្តរវាសកៈ (ស្បង់), ឧត្តរាសង្គ (ចីពរ), សង្ឃាដិ (សំពត់ដេរផ្គួបភ្ជាប់គ្នាជា ២ ជាន់ ឬ៤ ជាន់); ជាសំពត់សម្រាប់ពួកបព្វជិត ជាពុទ្ធសាសនិកប្រើប្រាស់; ហៅថា ចីវរ១ត្រៃ ឬ ហៅត្រឹមតែ ត្រៃ ប៉ុណ្ណោះក៏បាន, ជាចីវរប្បច្ច័យ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ចតុប្បច្ច័យ ផង) ។
- ត្រៃតា ឬ ត្រៃតាយុគ (--ដា ឬ --ដាយុក) ន. (សំ. ត្រេត, ត្រេតយុគ ឬ ត្រៃតា, ត្រៃតយុគ) ឈ្មោះយុគទី ២ ។ ឈ្មោះគម្ពីរឬក្បួនសំដែងអំពីយុគទី ២ នោះ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) យុគ ផង) ។
- ត្រៃត្រាណ (--ត្រាន) ន. (សំ. ត្រយស្ត្រាណ ឬ ត្រិត្រាណ, ត្រៃត្រាណ; បា. តិតាណ) ទីពំនាក់ជាគ្រឿងរក្សាខ្លួន ៣ យ៉ាង (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ត្រៃសរណៈ ផង) ។
- ត្រៃត្រិង្ស (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ត្រ័យត្រិង្ស) ។
- ត្រៃទ្វារ ឬ ត្រ័យទ្វារ ន. (សំ. ត្រៃទ្វារ ឬ ទ្វារត្រៃ; បា. តេទ្វារ ឬ ទ្វារត្តយ) ទ្វារ ៣ ឬប្រជុំនៃទ្វារ ៣ គឺ កាយទ្វារ (សព៌ាង្គកាយទុកដូចជាទ្វារសម្រាប់បើកបិទបាន ដោយការនាំចិត្តឲ្យដឹងព្រោះប៉ះពាល់), វចីទ្វារ (សម្ដីទុកដូចជាទ្វារ ព្រោះការស្ដីនិយាយ), មនោទ្វារ (ចិត្តទុកដូចជាទ្វារ ព្រោះការបង្អោនទទួលអារម្មណ៍) : អំពើល្អអាក្រក់ កើតតែអំពីត្រៃទ្វារ, ព្រោះហេតុនោះបុគ្គលគួរញ៉ាំងកាយវាចាចិត្តឲ្យបរិសុទ្ធកុំឲ្យសៅហ្មង ។
- ត្រៃបិដក ឬ ត្រ័យបិដក (--បិដក់) ន. (សំ. ត្រិបិដក ឬ ត្រៃបិដក : បា. តិបិដក ឬ តេបិដក “ល្អីបីឬប្រជុំនៃល្អីបី...”) ប្រជុំនៃព្រះធម្មវិន័យពុទ្ធសាសនា ៣ ចំណែកគឺ វិនយបិដក (ច្បាប់ទូន្មាន ដែលព្រះសព្វញ្ញុពុទ្ធត្រង់ត្រាស់បញ្ញត្តនិងអនុញ្ញាត), សុត្តន្តបិដក (ពាក្យឱវាទ ដែលព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធទ្រង់សំដែងប្រាប់ឲ្យពន្យល់ឲ្យដឹងការខុសត្រូវអាក្រក់ល្អគ្រប់យ៉ាង តែទ្រង់មិនបញ្ញត្តមិនអនុញ្ញាតដូចវិនយបិដកទេ), អភិធម្មបិដក (សេចក្ដីប្រាប់ពន្យល់អំពីចិត្ត, ចេតសិក, រូប, និព្វាន ដែលជាធម៌ល្អិតសុខុមគម្ភីរភាព តែមិនមានបញ្ញត្តិនិងអនុញ្ញាតទេ); ប្រជុំនៃព្រះពុទ្ធសាសនាទាំង៣ ចំណែកនេះហៅដោយរួបរួមថា ព្រះត្រៃបិដក ឬ ព្រះត្រ័យបិដក ឬក៏ ត្រិបិដក ព្រោះទុកដូចជាល្អីឬភាជនៈដែលដាក់វត្ថុ៣ចំណែកឲ្យស្ថិតនៅមិនឲ្យរាត់រាយខ្ចាត់ខ្ចាយ ។
- ត្រៃប្រណាម ឬ ត្រ័យប្រណាម ន. (សំ. ត្រៃ ឬ ត្រយ + ប្រណាម; បា. តិ ឬ តេ + បណាម) ការបង្អោនកាយ វាចា ចិត្ត ថ្វាយបង្គំព្រះរត្នត្រ័យ គឺព្រះពុទ្ធ, ព្រះធម៌, ព្រះសង្ឃ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ប្រណាម ផង) ។
- ត្រៃពិធ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ត្រីពិធ) ។
- ត្រៃពេទ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ត្រៃវេទ) ។
- ត្រៃភព (--ភប់) ន. (សំ. ត្រិភវ ឬ ត្រៃភវ; បា. តិភវ) ភព ៣ (ទីសម្រាប់សត្វកើត) មាន ៣ ផ្នែកគឺ កាមភព មាន ១១ឋានគឺ ឋានសួគ៌ ៦ជាន់, ឋានមនុស្ស ១, អបាយភូមិ ៤; រូបភព មាន១៦ បានខាងឯឋានរូបព្រហ្ម ១៦ជាន់; អរូបភពមាន ៤ បានខាងឯឋានអរូបព្រហ្ម ៤ជាន់; តាមន័យក្នុងគម្ពីរឯទៀតខ្លះក្រៅពីពុទ្ធសាសនាថា ភព ៣ គឺ ឋានសួគ៌, ឋានមនុស្ស, បាតាល : សព្វសត្វទាំងឡាយតែងអន្ទោលកើតស្លាប់ៗកើតក្នុងត្រៃភព...។
- ត្រៃភូមិ (--ភូម) ន. (សំ. ត្រិភូមិ ឬ ត្រៃភូមិ; បា. តិភូមិ) ភូមិ ៣ គឺ ទីសម្រាប់ពួកសត្វកើតមាន ៣ ផ្នែក (ដូចគ្នានឹង ត្រៃភព ដែរ) ។ ឈ្មោះគម្ពីរ ១ មានសេចក្ដីសំដែងអំពីភូមិ ៣ : គម្ពីរត្រៃភូមិ ។
- ត្រៃភូមិកចិត្ត (--ភូ-មិ-កៈចិត) ន. (សំ.; បា. តេភូមិកចិត្ត) ចិត្តដែលប្រព្រឹត្តទៅក្នុងភូមិ ៣ គឺ កាមាវចរចិត្ត សម្រាប់សត្វដែលកើតក្នុងកាមភព ១១ ឋាន, រូបាវចរចិត្ត សម្រាប់សត្វដែលកើតក្នុងរូបភព ១៦ ឋាន, អរូបាវចរចិត្ត សម្រាប់សត្វដែលកើតក្នុងអរូបភព ៤ ឋាន (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ត្រៃភព) ។
- ត្រៃភេទ (--ភេត) ពាក្យក្លាយតាមសំនៀងសៀម : ត្រៃពេទ ដែលគេអានថា ត្រៃភេទ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ត្រៃវេទ) ។
- ត្រៃមាស (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ត្រីមាស) ។
- ត្រៃយុគ (--យុក) ន. (សំ. ត្រិយុគ ឬ ត្រៃ--; បា. តិយុគ) យុគ ៣ ឬប្រជុំនៃយុគ ៣ (បណ្ដាយុគទាំង ៤, សំដៅតែត្រង់យុគទី ១ ទី ៣ ទី ៤) គឺ ក្រឹតាយុគ, ទ្វាបរយុគ, កលិយុគ ។ ឈ្មោះគម្ពីរឬក្បួនសំដែងអំពីយុគទាំង ៣ នោះ, ខ្មែរយើងហៅក្លាយដោយច្រឡំ គ ជា ត ជា ត្រៃយុត ក៏មាន; ត្រៃយុត ត្រៃតា (ខុសទេ) ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) យុគ ។
- ត្រៃរត្ន, ត្រៃរ័ត្ន ឬ ត្រ័យរត្ន, ត្រ័យរ័ត្ន (--រ័ត) ន. (សំ. ត្រិរត្ន ឬ រត្នត្រយ; បា. តិរតន ឬ រតនត្តយ) រ័ត្ន ៣, រតនៈ ៣ ឬប្រជុំនៃរ័ត្ន ៣, ការរួបរួមនៃរតនៈ ៣ គឺ ព្រះពុទ្ធរ័ត្ន, ព្រះធម្មរ័ត្ន, ព្រះសង្ឃរ័ត្ន (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) រតនៈ, រតនត្រ័យ, រ័ត្ន, រត្នត្រ័យ ផង) ។
- ត្រៃលក្ខណ៍ ឬ ត្រៃលក្សណ៍ (--ល័ក) ន. (សំ. ត្រិលក្សណ; បា. តិលក្ខណ) លក្ខណៈ ៣ យ៉ាងគឺ អនិច្ចំ សេចក្ដីមិនទៀង, ទុក្ខំ សេចក្ដីព្រួយលំបាក, អនត្តា ដំណើរមិនមែនលុះក្នុងបង្គាប់ចិត្ត...(ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) លក្ខណ ឬ លក្ខណៈ ផង) ។
- ត្រៃលក្ខណញ្ញាណ (--ល័ក-ខៈ-ណ័ញញាន) ន. (សំ. ត្រិលក្សណជ្ញាន; បា. តិលក្ខណញ្ញាណ) ញាណ (ប្រាជ្ញា) ដែលកត់សម្គាល់ ឬពិចារណាឃើញនូវលក្ខណៈ ៣ យ៉ាងគឺ អនិច្ចំ, ទុក្ខំ, អនត្តា (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ត្រៃលក្ខណ៍ ឬ ត្រៃលក្សណ៍) ។
- ត្រៃលោក ន. (សំ. ត្រិលោក ឬ ត្រៃលោក; បា. តិលោក) លោក ៣ គឺ កាមលោក, រូបលោក, អរូបលោក (ដូចគ្នានឹង ត្រៃភព ដែរ) ។ មានន័យមួយផ្សេងថា លោក ៣ គឺ ១- សង្ខារលោក អ្វីៗដែលធម្មតាតាក់តែងបង្កើតឲ្យមានដូចយ៉ាង ដី, ទឹក, ភ្លើង, ខ្យល់, ឈើ, វល្លិ, ស្មៅជាដើម; ២- សត្តលោក ឬ សត្វលោក ពួកសត្វទាំងអស់ដែលកើតស្លាប់វិលវល់ក្នុងភពទាំងបី; ៣- ឱកាសលោក ប្រទេសដែលជាចន្លោះធេងទទេ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) លោក ផង) ។ ត្រៃវិជ្ជា ន. (សំ. ត្រៃវិទ្យា; បា. តេវិជ្ជា) ប្រជុំឬការរួបរួមនៃវិជ្ជា ៣ ប្រភេទ ១- សេចក្ដីដឹងជាតិកំណើតដែលធ្លាប់កើតស្លាប់ពីមុនៗរៀងមកមានច្រើនជាអនេករាប់មិនអស់; ២- សេចក្ដីដឹងដំណើរអន្ទោលស្លាប់កើតនៃខ្លួនឯងនិងពួកសត្វដទៃ ដែលបណ្ដាលមកអំពីអំពើអាក្រក់ល្អផ្សេងៗ; ៣- សេចក្ដីដឹងធម៌ជាឧបាយឲ្យអស់អាសវក្កិលេស ទាំងបានញ៉ាំងអាសវក្កិលេសនោះឲ្យអស់ជ្រះស្រឡះពីសន្តានលែងត្រឡប់កើតទៀត ។
- ត្រៃវិទ្យ (--វិត) ន. (សំ.; បា. តេវិជ្ជ) អ្នកបានត្រៃវិជ្ជា ។ ត្រៃវិទ្យា (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ត្រៃវិជ្ជា) ។
- ត្រៃវេទ (--វេទៈ ឬ--វេត) ន. (សំ. ត្រិវេទ ឬ ត្រៃវេទ; បា. តិវេទ) វេទ ៣ ការរួបរួមឬប្រជុំនៃវេទ ៣ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) វេទ) ។
- ត្រៃសរណៈ (--សៈ រ៉ៈ ណៈ) ន. (សំ. ត្រិសរណ ឬ ត្រៃសរណ; បា. តិសរណ) ទីរឭក, ទីពឹង, ទីពំនាក់ ៣ ប្រភេទ ឬប្រជុំនៃទីពឹង ៣ ប្រភេទគឺ ព្រះពុទ្ធ, ព្រះធម៌, ព្រះសង្ឃ (ព. ពុ.) ។ ខាងសាសនាព្រាហ្មណ៍សំដៅយក ព្រះព្រហ្ម, ព្រះវិស្ណុ, ព្រះសិវៈ ទាំង ៣ នេះ ហៅថា ត្រៃសរណៈ ។ ខាងសាសនាឯទៀតៗក៏ច្រើនតែអាងទីពឹងឬទីរឭក, ទីពំនាក់មានបីៗដែរ ផ្សេងគ្នាតែឈ្មោះវត្ថុ ឬបុគ្គល ដែលអាងទៅរកប៉ុណ្ណោះ ។
- ត្រៃសរណគមន៍ (--សៈរ៉ៈណៈគំ) ន. (សំ. ត្រិសរណគមន ឬ ត្រៃសរណគមន; បា. តិសរណគមន) ការដល់នូវព្រះពុទ្ធ ព្រះធម៌ ព្រះសង្ឃ ទាំង៣ ជាទីរឭកឬជាទីពឹង គឺជឿព្រះរត្នត្រ័យទាំង ៣ នេះស៊ប់ថាជាទីរឭកឬជាទីពឹងដ៏ប្រសើរបំផុត (ព. ពុ.) ។
- ត្រៃសិក្ខា (--សិក-ខា) ន. (សំ. ត្រៃសិក្សា ឬសិក្សាត្រយស៑; បា. សិក្ខត្តយ ឬ សិក្ខាត្តយ) សិក្ខា ៣ ប្រភេទ ឬប្រជុំនៃសិក្ខា ៣ ប្រភេទ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) សិក្ខា និង គុណជាតក ឬ គុណជាតិ ទៀតផង) ។
-
គន់គូរ
( កិ.កិរិយាសព្ទ )
ពិចារណាដោយក្បួនវេទ មានវាយលេខ ជាដើម : ហោរាគន់គូរ ។
-
ព្រហ្ម
( ន.នាមសព្ទ )
[ព្រំ]
(ព្រហ្មន៑) សេចក្ដីចម្រើន; សេចក្ដីរីកចិត្ត; សេចក្ដីប្រសើរ; ចំណែកចិត្ត; វេទ; សីល... ។ ទេវតាដែលកើតនៅព្រហ្មលោក ដោយអំណាចផលនៃឈានចិត្ត : ព្រះព្រហ្ម, ទៅកើតជាព្រហ្ម, ឋានព្រហ្ម ។ មាតាបិតា ក៏ហៅ ព្រហ្ម (របស់កូន) ព្រោះមានព្រហ្មវិហារផ្សាយទៅរកបុត្រ ។ ព្រះសម្មាសម្ពុទ្ធ និងព្រះអរហន្តក៏ហៅថា ព្រហ្ម ព្រះមានព្រហ្មចរិយធម៌ដ៏ប្រសើរបំផុត ។
- ព្រាហ្មណ៍ ក៏ហៅថា ព្រហ្ម ដែរ ព្រោះពួកព្រាហ្មណ៍ប្រកាសជំនឿថា ពូជដើមរបស់ខ្លួនកើតអំពីព្រះឱស្ឋព្រហ្ម ។ល។ គុ. ប្រសើរ, ខ្ពង់ខ្ពស់, ទូលាយ...។ ពាក្យនេះច្រើនប្រើរួមចូលនាំមុខនាមសព្ទដទៃ តាមគួរដល់ការប្រកប, ដូចយ៉ាង : ព្រហ្មកាយ, ព្រហ្មគីតិ, ព្រហ្មចក្រ, ព្រហ្មចរិយ, ព្រហ្មចារី ជាដើម (ម.ព. ទាំងនោះ) ។
- ព្រហ្មកាយ (ព្រះហ្មៈ-- ឬ ត. ទ. ស្រ. ព្រំមៈ--) ន. (បា.) ពួកព្រហ្ម, ពួកព្រហ្មនីមួយៗ ។
- ព្រហ្មកាយិកទេវតា ឬ - ព្រហ្មកាយិកា ទេវតាពួកព្រហ្ម ឬពួកទេវតាដែលកើតក្នុងព្រហ្មលោក ។
- ព្រហ្មគីតិ (ព្រំមៈគីតិ, ឬ--គីត) ន. (បា. ព្រហ្ម “ព្រហ្ម” + គីតិ “ចម្រៀង”) ឈ្មោះកាព្យមួយយ៉ាង មានជើង ៤ គឺក្នុងមួយរបះមាន ៤ ឃ្លា, ត្រង់ឃ្លាទី ១ និងទី ៣ មាន ៥ ពាក្យ, ឃ្លាទី ២ និងទី ៤ មាន ៦ ពាក្យ : បទព្រហ្មគីតិ, ដូចជា : អ្នកមានរក្សាខ្សត់ ដូចសំពត់ព័ទ្ធពីក្រៅ អ្នកប្រាជ្ញរក្សាខ្លៅ ដូចសំពៅនិងសំប៉ាន ។
- ព្រហ្មគោល (ព្រះហ្មៈ--ឬព្រំមៈ--) ន. (សំ.) ចក្រវាល, មណ្ឌលចក្រវាល (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) គោល ផង) ។
- ព្រហ្មចក្រ (ព្រះហ្មៈច័ក, ឬ ព្រំមៈ--) ន. (សំ. បា.--ចក្ក) ចក្រវាល; ពុទ្ធសាសនា ។
- ព្រហ្មចរិយ, --យៈ ឬ - ព្រហ្មចារ្យ (ព្រះម្មៈចៈរ៉ិយ៉ៈ ឬ--ចា, ឬក៏ ត. ទ. ស្រ. ព្រំមៈ--) ន. (បា. ព្រហ្មចរិយ; សំ. ព្រហ្មចយ៌) បែបបទ ឬសណ្ដាប់ធ្នាប់របស់ព្រហ្មចារី ឬព្រហ្មចារិនី; ការប្រព្រឹត្តធម៌ដ៏ប្រសើរ ។ តាមន័យខាងពុទ្ធសាសនាថា ការឲ្យទាន, ការខ្វល់ខ្វាយ ឬខ្នះខ្នែងចំពោះអំពើជាកុសល, ការរក្សាសីល ៥, ការចម្រើនព្រហ្មវិហារ ៤ ការសម្ដែងធម៌ ឬណែនាំពន្យល់ឲ្យអ្នកដទៃកាន់អំពើសុចរិត, ការវៀរចាកមេថុនធម្ម, សេចក្ដីសន្ដោសចំពោះភរិយារបស់ខ្លួន, សេចក្ដីព្យាយាមដ៏ខ្ជាប់ខ្ជួនក្នុងការកុសល, ការរក្សាឧបោសថសីលតាមកាលកំណត់, អរិយមគ្គ, ព្រះពុទ្ធសាសនាទាំងមូល, អធ្យាស្រ័យ (ទាំង ១២ យ៉ាងនេះ) ហៅថា ព្រហ្មចរិយ ឬ ព្រហ្មចារ្យ (ហៅថា ព្រហ្មចរិយធម៌ ក៏បាន) ។
- ព្រហ្មចរិយធម៌ (ព្រះហ្មៈចៈរ៉ិយ៉ៈធ័រ, ឬព្រំមៈ--) មើលពាក្យ ព្រហ្មចរិយ ។
- ព្រហ្មចារិនី (ព្រះហ្មៈ-- ឬព្រំមៈ--) ន. (បា.; សំ. ព្រហ្មចារិន៑) អ្នកប្រព្រឹត្តព្រហ្មចារ្យ ។ ពាក្យនេះ, តាមលទ្ធិព្រាហ្មណ៍ សំដៅយកអ្នកដែលកំពុងហាត់រៀនវេទ ឬអ្នកដែលកំពុងសិក្សាលទ្ធិព្រាហ្មណ៍ សំដៅយកអ្នកដែលកំពុងហាត់រៀនវេទ ឬសំដៅចំពោះតែអ្នកដែលវៀរមេថុនធម្មដោយដាច់ខាត យ៉ាងដូចបព្វជិតមានភិក្ខុ, សាមណេរជាដើម; តាមលទ្ធិបុរាណ សំដៅយកកុមារ ឬកុមារីដែលនៅលីវសុទ្ធសាធ; ខាងលទ្ធិខ្មែរដែលប្រើតាមទម្លាប់ ច្រើនតែសំដៅយកកុមារីជំទង់ហៅថា ស្ត្រីព្រហ្មចារី; តែបើតាមបែបត្រឹមត្រូវ ព្រហ្មចារី សម្រាប់ហៅបុរស, ឯស្ត្រីត្រូវហៅ ព្រហ្មចារិនី (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ព្រហ្មចរិយ ផង) ។
- ព្រហ្មចារ្យ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ប្រហ្មចរិយ) ។
- ព្រហ្មជាត ឬ - --ជាតិ (ព្រំមៈជាត) ន. ឈ្មោះក្បួនហោរមួយប្រភេទសម្រាប់មើលជតារាសីមនុស្ស : ក្បួនព្រហ្មជាតិ ។
- ព្រហ្មញ្ញ ឬ - ព្រហ្មណ្យ (ព្រះហ្ម័ញ, ព្រះហ្ម័ន ឬ ព្រំម័ញ, ព្រំម៉័ន) គុ. (បា. ឬ សំ.) ដែលជាប់ទាក់ទងដោយព្រហ្ម ឬដែលជារបស់ពួកព្រាហ្មណ៍ : លទ្ធិព្រហ្មញ្ញ, សណ្ដាប់ព្រហ្មញ្ញ, គម្ពីរព្រហ្មណ្យ (ប្រើជា ព្រហ្មាណ្យ ក៏បាន) ។
- ព្រហ្មញ្ញសាសនា (ព្រះហ្ម័ញ-ញៈសាសៈន៉ា, ឬត. ទ. ស្រ. ព្រំម៉័ញ-ញៈសាស្នា) ន. (បា. ព្រហ្មញ្ញ + សាសន) សាសនាដែលមានការជាប់ទាក់ទងដោយសេចក្ដីប្រកាន់ជឿថា មហាព្រហ្មជាអ្នកបង្កើតពពួកសត្វ... (សាសនារបស់ពួកព្រាហ្មណ៍); សរសេរជា ព្រហ្មញ្ញសាស្នា ក៏មាន ។
- ព្រហ្មណ្យ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ព្រហ្មញ្ញ) ។
- ព្រហ្មទណ្ឌ (ព្រះហ្មៈទ័ន, ឬ ត. ទ. ស្រ. ព្រំមៈ--) ន. (បា.) ដំបងព្រហ្ម, អាជ្ញាព្រហ្ម; អាជ្ញាជាន់ខ្ពស់ ។ ឈ្មោះទណ្ឌកម្មមួយយ៉ាង សម្រាប់ជំនុំសង្ឃក្នុងពុទ្ធសាសនា ដាក់ទោសដល់បព្វជិតដែលរបឹងរឹងរូសមិនកោតខ្លាចវិន័យ, មានលក្ខណៈត្រូវជំនុំសង្ឃហាមមិនឲ្យបព្វជិតណាមួយនិយាយស្ដីរកបព្វជិតនោះជាដាច់ខាត, ត្រាតែបព្វជិតនោះដឹងខ្លួនហើយទន់ចិត្តអស់ពុតព្យសន៍ ចូលមកសូមលន់តួទើបជំនុំសង្ឃត្រូវលើកទណ្ឌកម្មនោះចេញ... (ព. វិ. ពុ.) ។ ឈ្មោះច្បាប់ដែលរាជការបញ្ញត្ត សម្រាប់ពិភាក្សា កាត់ទោស, ពិន័យមនុស្សដែលប្រព្រឹត្តល្មើសនឹងបញ្ញត្តិសម្រាប់ប្រទេស; ក្រមច្បាប់នោះសម្រាប់កម្ពុជរដ្ឋហៅថា ក្រមព្រហ្មទណ្ឌខេមរៈ ឬហៅថា ច្បាប់ព្រហ្មទណ្ឌ ក៏បាន (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ព្រហ្ម និង ទណ្ឌ, ទណ្ឌកម្ម ផង) ។
- ព្រហ្មទេយ្យ (ព្រះហ្មៈទៃ, ឬព្រំមៈ--) ន. (បា.) ទាន ឬរង្វាន់ដ៏ប្រសើរ; របស់ប្រទាន; រង្វាន់ដែលព្រះមហាក្សត្រទ្រង់ព្រះរាជទានដល់អ្នកណាមួយ ដោយអ្នកនោះបានធ្វើកិច្ចការអ្វីមួយឲ្យពេញព្រះទ័យ; ក្នុងរាជពីព្រេងនាយ ច្រើនតែប្រោសប្រទាន គោ, ក្របី, ដំរី, សេះ...; ស្រែ, ស្រុក, ខែត្រ ឲ្យដាច់មុខអាករទៅលើអ្នកនោះ, មិនតោងទាមជាប្រយោជន៍ឃ្លាំងហ្លួងដោយពេញទីឡើយ ។
- ព្រហ្មធម៌ (ព្រះហ្មៈ ធ័រ, ឬ ព្រំមៈ--) ន. (សំ.; បា. ព្រហ្មធម្ម) ធម៌ដ៏ប្រសើរ; ព្រហ្មវិហារ; ព្រះពុទ្ធសាសនា ។
- ព្រហ្ម័ន ឬ - ព្រហ្មាន ន. ព្រហ្ម (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ព្រហ្ម) ។
- ព្រហ្មលោក (ព្រះហ្មៈ--, ឬ ព្រំមៈ--) ន. (សំ. បា. លោកជាទីនៅនៃពួកព្រហ្ម, ឋានព្រហ្ម។
- ព្រហ្មវិមាន (ព្រះហ្មៈ--, ឬព្រំមៈ--, ឬព្រំមៈ--) ន. (សំ. បា.) វិមាននៃព្រហ្ម ។
- ព្រហ្មវិហារ (ព្រះហ្មៈវិហា, ឬព្រំមៈ--) ន. (បា.) ធម៌ជាទីនៅនៃព្រហ្ម, ធម៌ជាលំនៅនៃចិត្តដ៏ប្រសើរ; មាន៤យ៉ាងគឺ ១-មេត្តា ផ្សាយសេចក្ដីរាប់អានទៅរកសព្វសត្វ; ២-ករុណា ផ្សាយសេចក្ដីអាណិតទៅរកសព្វសត្វ; ៣-មុទិតា ផ្សាយអំណរទៅរកសព្វសត្វដែលបានសេចក្ដីសុខចម្រើន គឺមានអំណរនឹងគេបានសុខចម្រើន; ៤-ឧបេក្ខា ផ្សាយសេចក្ដីស្មោះស្មើទៅរកសព្វសត្វ ។
- ព្រហ្មសូត្រ (ព្រះហ្មៈសូត, ឬព្រំមៈ--) ន. (សំ.) អំបោះដ៏ប្រសើរ គឺអំបោះមង្គលក្នុងយញ្ញពិធី ឬអំបោះដែលប្រសិទ្ធីជាមង្គលសម្រាប់ពាក់សីសៈ ឬសៀតត្រចៀកស្ពាយឆៀងជាដើម (តាមលទ្ធិព្រាហ្មណ៍) ។
- ព្រហ្មា (ព្រះហ្មា, ឬ ព្រំមា) ន. (បា. < ព្រហ្ម) ព្រហ្ម (ព. កា.ពាក្យកាព្យ គឺពាក្យសម្រាប់ប្រើក្នុងកាព្យ) ។
- ព្រហ្មាណ្យ (ព្រះហ្មាន ឬ ព្រំ--) មើលពាក្យ ព្រហ្មញ្ញ និង ព្រហ្មាណ្យ ។
- ព្រហ្មាធិបតី (ព្រះហ្មាធិប៉ៈដី, ឬ ព្រំមា--) ន. (បា. --បតិ) ព្រហ្មជាអធិបតី គឺព្រហ្មដែលជាចម្បងជាងអស់ពួកព្រហ្ម (ហៅថា ព្រហ្មិន្ទ, ព្រហ្មេន្ទ្រ, ព្រហ្មេស្វរ៑ ក៏បាន) ។
- ព្រហ្មាស្ត្រ (ព្រំមាស) ន. (សំ. ក្ល.; សំ. < ព្រហ្មន៑ + ឝស្ត្រ “សស្ត្រានៃព្រហ្ម ឬសស្ត្រាដ៏ប្រសើរ”) ឈ្មោះសរដ៏វិសេសមួយប្រភេទ : សរព្រហ្មាស្ត្រ (មាននិយាយក្នុងរឿងរាមាយណៈ) ។
- ព្រហ្មិន្ទ ឬ - ព្រហេ្មន្ទ្រ (ព្រះហ្មិន, --ហ្មេន; ឬ ព្រំមិន, --មេន) មើលពាក្យ ព្រហ្មាធិបតី (ព. កា.ពាក្យកាព្យ គឺពាក្យសម្រាប់ប្រើក្នុងកាព្យ) ។
- ព្រហ្មេស្វរ៑ (ព្រះហ្មេស, ឬ ព្រំមេស) មើលពាក្យ ព្រហ្មាធិបតី (ព. កា.ពាក្យកាព្យ គឺពាក្យសម្រាប់ប្រើក្នុងកាព្យ) ។
-
មន្ត
( ន.នាមសព្ទ )
ពាក្យដែលចងក្រងជារបៀបសម្រាប់សូត្រសែកស្ដោះផ្លុំ, អាគម; វេទ; ពាក្យស័ក្តិសិទ្ធសម្រាប់សូត្រប្រសិទ្ធីឲ្យកើតសុខសួស្ដី... (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ទិព្វមន្ត, ទឹកមន្ត, ពុទ្ធមន្ត ផង) ។
-
វេទាង្គ
( ន.នាមសព្ទ )
[--ទាង-គៈ ឬ--ទាង]
(< វេទ + អង្គ “ចំណែក”; វេទង្គ) អង្គ, ចំណែករបស់វេទគឺច្បាប់សម្រាប់រក្សាវេទឲ្យគង់នៅគ្រប់គ្រាន់, មាន ៦ យ៉ាងគឺ ១-ការហាត់ថាឬហាត់និយាយបញ្ចេញសម្តីឲ្យច្បាស់លាស់; ២-ភាគពិស្តាររបស់គម្ពីរ ឬការសិក្សាសេចក្ដីពិស្តារ; ៣-គម្ពីរវេយ្យាករណ៍ ឬការសិក្សាវេយ្យាករណ៍ដោយសព្វគ្រប់; ៤-ឆន្ទសាស្ត្រឬសិក្សាឲ្យចេះលក្ខណៈរបស់ឆន្ទ; ៥-ទ្យោតិសាស្ត្រ ឬការសិក្សាឲ្យចេះទ្យោតិសាស្ត្រ; ៦-គម្ពីរអធិប្បាយសព្ទ ឬរៀនអធិប្បាយសព្ទ ក្នុងវេទទាំងមូល (តាមលទ្ធិព្រាហ្មណ៍) ។
-
វេទាន្ត
( ន.នាមសព្ទ )
[--ទាន-តៈ ឬ--ទាន]
(< វេទ + អន្ត “ទីបំផុត, ចុង”; វេទន្ត) ទីបំផុតនៃវេទ (ឧបនិស័ទ) គឺការចេះវេទចប់គ្រប់គ្រាន់របស់ពួកព្រាហ្មណិក... (តាមលទ្ធិព្រាហ្មណ៍) ។
-
វេទី
( ន.នាមសព្ទ )
(វេទិន៑) អ្នកចេះវេទ; អ្នកមានចំណេះ; អ្នកប្រាជ្ញ : អ្នកវេទី, ពួកវេទី ។ បើស្ត្រីជា វេទិនី ។
-
វណ្ណ
( ន.នាមសព្ទ )
[វ័ន-ណៈ ]
(វណ្ណ; វណ៌) ព័ណ៌, សម្បុរ; ពន្លឺ, រស្មី; ភេទ; ថ្នាក់វង្ស, ពូជ, ពូជពង្ស (របស់មនុស្ស) ។ តាមលទ្ធិព្រាហ្មណ៍ ចែកពូជរបស់មនុស្សជា ៤ ថ្នាក់ ទី ១-ព្រាហ្មណៈ ថា (ដើមកំណើតដំបូងបំផុង) កើតអំពីព្រះឱស្ឋរបស់ព្រហ្ម (ព្រហ្មតម្រូវឲ្យជាម្ចាស់សាសនា មានមុខការខាងបង្រៀនប្រៀនប្រដៅវេទមន្តវិជ្ជាផ្សេងៗ); ទី ២-ក្សត្រិយៈ ឬ ខត្តិយៈ កើតអំពីព្រះពាហារបស់ព្រហ្ម (មានមុខការខាងគ្រប់គ្រងរក្សាប្រទេស); ទី ៣-វៃស្យៈ ឬ វេស្សៈ កើតអំពីព្រះឧរុរបស់ព្រហ្ម (មានមុខការខាងធ្វើកិច្ចការខ្ពង់ខ្ពស់ចុះរងពីក្សត្រិយៈមក ឬកិច្ចការធម្មតា ); ទី ៤-សូទ្រៈ ឬ សុទ្ទៈ កើតអំពីព្រះបាទរបស់ព្រហ្ម (មានមុខការខាងស៊ីឈ្នួលឬការថយថោកផ្សេងៗ) ។ មានបញ្ញត្តិឲ្យស្លៀកដណ្ដប់សំពត់ព័ណ៌ផ្សេងគ្នាគឺ ព្រាហ្មណៈ ត្រូវប្រើសំពត់ព័ណ៌ស, ក្សត្រិយៈ ប្រើសំពត់ព័ណ៌ក្រហម, វៃស្យៈ ប្រើព័ណ៌លឿង, សូទ្រៈ ប្រើព័ណ៌ខ្មៅ; ដោយហេតុនេះទើបហៅពូជរបស់មនុស្សទាំង ៤ ថ្នាក់នុះថា វណ្ណៈ ឬ វណ៌ៈ គឺហៅដោយសំដៅព័ណ៌សំពត់ស្លៀកដណ្ដប់នុះឯង ។ វណ្ណៈទាំង៤នេះហៅតាមអដ្ឋកថាជា កុលវគ្គ “ពួកត្រកូល” ដូច្នេះវិញក៏បាន ។ លុះចំណេរកាលយូរមកពាក្យថា វណ្ណៈ ឬ វណ៌ៈ នេះ ពួកអ្នកប្រាជ្ញខាងអក្សរសាស្រ្តកំណត់ឲ្យប្រែថា “ភេទ; ថ្នាក់វង្ស, ពូជ, ពូជពង្ស (របស់មនុស្ស” ។ បវេណីក្នុងកម្ពុជរដ្ឋ លើកថ្នាក់វង្ស ក្សត្រិយ៍ ជាទី១, បារគូបុរោហិត (ដែលសន្មតថាព្រាហ្មណ៍ ) ជាទី២, វៃស្យៈ (ពូជព្រៃងារ) ជាទី ៣, សូទ្រៈ (ពូជអ្នកងារ) ជាទី ៤ (តែឥឡូវពូជសូទ្រៈលើកលែងមិនឲ្យមាន, រាប់បញ្ចូលជាប្រជាជនស្មើមុខគ្នាជាមួយនឹងវៃស្យៈទាំងអស់); ឯព័ណ៌សំពត់ស្លៀកដណ្ដប់មិនមានបញ្ញត្តិ, មានកំណត់ឲ្យប្រើសំពត់ព័ណ៌ផ្សេងគ្នាតែក្នុងព្រះរាជពិធីធំម្តងៗ, ចំពោះតែក្សត្រិយ៍និងមន្រ្តី, ប្រើតាមថ្នាក់ទាំង៤សម្រាប់គឺ ១-សម្រាប់ឯក (សម្រាប់ក្សត្រិយ៍ទ្រង់រាជ្យ) ប្រើសំពត់ព័ណ៌ក្រហម; ២-សម្រាប់ទោ (សម្រាប់ក្សត្រិយ៍ឧភយោរាជ) ប្រើព័ណ៌បៃតង; ៣-សម្រាប់ត្រី (សម្រាប់ក្សត្រិយ៍ឧបរាជ ឬឧបយុវរាជ) ប្រើព័ណ៌ស្វាយ; ៤-សម្រាប់ចត្វា (សម្រាប់សម្តេចព្រះវររាជជននី) ប្រើព័ណ៌ខៀវ ។ ព័ណ៌ផ្លិតសមណស័ក្តិសម្រាប់បព្វជិតជារាជាគណៈឋានានុក្រមក៏ប្រើព័ណ៌តាមលំដាប់ថ្នាក់ទាំង៤ សម្រាប់នុះដែរគឺ សម្រាប់ឯក ផ្លិតព័ណ៌ក្រហម; សម្រាប់ទោ ផ្លិតព័ណ៌បៃតង; សម្រាប់ត្រី ផ្លិតព័ណ៌ស្វាយ; សម្រាប់ចត្វា ផ្លិតព័ណ៌ខៀវ ។ វណ្ណ- សព្ទនេះ ប្រើរួមចូលជាមួយនឹងសព្ទដទៃបានតាមគួរដល់ការប្រកប, ដូចជា : វណ្ណមត្ត ឬ --មាត្រ (វ័ន-ណៈម៉ាត់ ឬ --មាត) ដែលមានត្រឹមតែសម្បុរ; ដែលបានតែព័ណ៌ឥតក្លិន : ផ្កាវណ្ណមត្ត ឬ--មាត្រ; ដែលមានត្រឹមតែពូជពង្សឧត្តម តែឥតចំណេះវិជ្ជា ឬខ្សត់ទ្រព្យ ឬក៏ឥតគេរាប់ : មនុស្សវណ្ណមត្ត ឬ--មាត្រ (បើស្ត្រីជា វណ្ណមត្តា ឬ--មាត្រា ) ។
- វណ្ណវ័ត ឬ
- --វន្ត (វ័ន-ណៈវាត់ ឬ--វាន់) មានសម្បុរ (ល្អ); មានពូជពង្ស (បើស្រ្តីជា វណ្ណវតី ឬ--វន្តី) ។
- វណ្ណសង្ករ (វ័ន-ណៈស័ង-កៈរ៉ៈ ឬ--សង់-ក) សេចក្ដីរង្កៀសចំពោះពូជពង្ស; ការលាយច្រឡំពូជពង្ស; ការលាយចម្រុះព័ណ៌ ។
- វណ្ណសណ្ឋាន សម្បុរនិងទ្រង់ទ្រាយ : មានវណ្ណសណ្ឋានផ្សេងគ្នា ។
- វណ្ណសម្បត្តិ (--សំប័ត) ការបរិបូរដោយសម្បុរ ។
- វណ្ណសេដ្ឋ ឬ
- វណ៌ស្រេស្ឋ (វ័ន-ណៈ-សេត ឬវ័រ-ណៈស្រេស) ដែលប្រសើរព្រោះពូជពង្ស (ព្រាហ្មណ៍ឬក្សត្រិយ៍); បើស្រ្តីជា វណ្ណសេដ្ឋា ឬវណ៌ស្រេស្ឋា... (ព្រាហ្មណី ឬ ក្សត្រិយានី) ។
- វណ្ណសំសគ្គៈ (វ័ន-ណៈស័ងស័ក-គៈ) ការច្រឡំពូជពង្ស, ការលាយពូជពង្ស; ការកាត់ពូជពង្សដែលទីទៃពីគ្នា : កូនវណ្ណសំសគ្គៈ ។ល។
-
វេជ្ជ
( ន.នាមសព្ទ )
[វេច-ជៈ ]
(វៃទ្យ “អ្នកចេះអាយុវេទ គឺចេះវិជ្ជាសម្រាប់រក្សាអាយុ”) ពេទ្យ ឬ ពែទ្យ ។
- វេជ្ជកម្ម ការរបស់ពេទ្យ, ការរក្សារោគ, ការមើលជំងឺ ។
- វេជ្ជគ្រឹះ ផ្ទះពេទ្យ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ពេទ្យមន្ទីរ ផង) ។
- វេជ្ជដ្ឋាន (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ពេទ្យស្ថាន) ។
- វេជ្ជប្បញ្ញតិ្ត បញ្ញត្តិ, ការហាមប្រាមរបស់ពេទ្យ។
- វេជ្ជមន្ទីរ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ពេទ្យមន្ទីរ) ។
- វេជ្ជវិជ្ជា (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ពេទ្យវិទ្យា)។
- វេជ្ជសាស្រ្ត (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ពេទ្យសាស្រ្ត) ។
- វេជ្ជសាស្រ្តាចារ្យ សាស្រ្តាចារ្យពេទ្យ គឺគ្រូធំបង្រៀនវេជ្ជវិជ្ជា ។
-
វេទ
( ន.នាមសព្ទ )
[វេ-ទៈ ឬ វេត ]
សេចក្ដីដឹង, វិជ្ជា, ចំណេះ ។ គម្ពីរសម្តែងបែបរបៀបផ្សេងៗខាងសាសនាព្រាហ្មណ៍, ក្នុងសម័យដើម មានត្រឹមតែ៣ យ៉ាងគឺ ១-ឫគ្វេទ ឬ ឥរុវេទ មានដំណើរសេចក្ដីជាពាក្យឆន្ទសម្រាប់សូត្រសរសើរពួកទេវតា; ២-យជុវ៌េទ ឬ យជ្ជុវេទ មានដំណើរសេចក្ដីជាពាក្យរាយរណ្តំ សម្រាប់សូត្របូជាឬបួងសួង; ៣-សាមវេទ មានដំណើរសេចក្ដីជាពាក្យឆន្ទសម្រាប់សូត្រក្នុងពិធីថ្វាយទឹកសោម... ។ វេទទាំង ៣ នេះសុទ្ធតែប្រើភាសាសំស្រ្កឹត ហៅដោយរួបរួមថា វេទត្រ័យ ឬ ត្រ័យវិទ្យា ឬក៏ ត្រៃវេទ; ពួកព្រាហ្មណិកប្រកាន់ជឿស៊ប់ថា មហាព្រហ្មប្រសិទ្ធីឲ្យកើតឡើង មិនមែនមនុស្សតាក់តែងទេ; លុះចំណេរតមក កើតមាន អថព៌វេទ ឬ អថព្វ-- “វេទសម្រាប់សូត្រហៅឬបណ្តេញខ្មោចបិសាច...” មួយថែមទៀតរួមជាវេទមាន ៤ យ៉ាង ។
- វេទកោសល (--ទៈកោសល់) សេចក្ដីឈ្លាស, ស្ទាត់, ជំនាញ ក្នុងវេទ ។
- វេទប្រទាន (--ទ័ប-ប្រៈ--) ការបង្រៀនវេទ ។
- វេទមន្ត ឬ--មន្រ្ត (វេត-មន់) មន្តក្នុងវេទ។ ខ្មែរច្រើននិយាយសំដៅមន្តអាគម, មន្តសម្រាប់សូត្រស្តោះផ្លុំ ។
- វេទវិទ្យា (--ទៈវិត-ទ្យា) វិទ្យាក្នុងវេទ, ការចេះវេទ ។
- វេទសាស្រ្ត (--ទៈសាស) គម្ពីរវេទ ។ល។