Khmer Dictionary: អធិក
Chuon Nath's Khmer-Khmer Dictionary Full Text Search
-
រតូវ
( ន.នាមសព្ទ )
[ រដូវ ]
(ឫតុ; ឧតុ) ទេសកាល, កាលកំណត់ដែលចែកជា ភាគខែក្នុងឆ្នាំមួយៗ តាមសម័យដែលអាកាសប្រែប្រួល (ច្រើនសរសេរ រដូវ ជាង) : រដូវរងា, រដូវក្ដៅ, រដូវភ្លៀង; ឈើផ្លែខុសរដូវ; ផ្លាស់រដូវ ។ តាមសុរិយគតិ, ក្នុងមួយឆ្នាំៗនិយមប្រើរដូវ ៤ គឺ ១-និទាឃៈ ឬ និទាឃរដូវ “រដូវក្ដៅ” ត្រូវគ្នានឹងរដូវប្រ័ងតង់ប្ស៍ Printemps ប្រទេសបារាំងសែស) មាន ៣ ខែ, រាប់ពីត្រឹមថ្ងៃទី ២១ ខែមីនា (ម៉ារ្ស) ដល់ថ្ងៃទី ២១ ខែមិថុនា (យូវ៉ាំង), មាន ៩៣ ថ្ងៃ ។ ២-វស្សានៈ ឬ វស្សានរដូវ “រដូវភ្លៀង” (ត្រូវគ្នានឹងរដូវ អេតេ Eté ប្រទេសបារាំងសែស) មាន ៣ ខែ, រាប់ពីត្រឹមថ្ងៃទី ២២ ខែមិថុនា (យូវ៉ាំង) ដល់ថ្ងៃទី ២២ ខែកញ្ញា (សេបតមប្រិ៍), មាន ៩៣ ថ្ងៃ។ ៣-សរទៈ ឬ សរទរដូវ “រដូវចុះអ័ព្ទ ឬរដូវមានខ្យល់, ភ្លៀង, ទឹកសន្សើមខ្លះ; រដូវលំហើយ” (ត្រូវគ្នានឹងរដូវ អូតូន Automne ប្រទេសបារាំងសែស) មាន ៣ ខែ, រាប់ពីត្រឹមថ្ងៃទី ២៣ ខែកញ្ញា (សេបតមប្រិ៍) ដល់ថ្ងៃទី ២១ ខែធ្នូ (ដេសមប្រិ៍) មាន ៩០ ថ្ងៃ ។ ៤-សិសិរៈ ឬ សិសិររដូវ “រដូវរងាខ្លាំង” ត្រូវគ្នានឹងរដូវ ហ៊ីវែរ Hiver ប្រទេសបារាំងសែស) មាន ៣ ខែ, រាប់ពីត្រឹមថ្ងៃទី ២២ ខែធ្នូ (ដេសមប្រ៏) ដល់ថ្ងៃទី ២០ ខែមីនា (ម៉ារ្ស), មាន ៨៩ ថ្ងៃ ឬចួនកាល ៩០ ថ្ងៃ ។ រួមទាំង ៤ រដូវ ត្រូវជា ១២ ខែ, មានថ្ងៃ ៣៦៥ ឬចួនកាល ៣៦៦ ជាមួយឆ្នាំនៃសុរិយគតិ (មិនមានវិធីលើកខែទេ) ។ តាមចន្ទគតិ, ក្នុងឆ្នាំមួយៗនិយមប្រើរដូវ ៣ គឺ ១-ហេមន្តៈ ឬ ហេមន្តរដូវ “រដូវមានទឹកសន្សើម, រដូវរងា” មាន ៤ ខែ, រាប់ពីត្រឹមថ្ងៃ ១ រោចខែកត្តិក ដល់ថ្ងៃ ១៥ កើតខែផល្គុន, មាន ១១៨ ថ្ងៃ ។ ២-គិម្ហៈ ឬ គិម្ហរដូវ “រដូវក្ដៅ” មាន ៤ ខែ, រាប់ពីថ្ងៃ ១ រោចខែផល្គុន ដល់ថ្ងៃ ១៥ កើតខែអាសាឍ, មាន ១១៨ ថ្ងៃ; បើឆ្នាំដែលមានអធិកវារៈ មាន ១១៩ ថ្ងៃ; ឆ្នាំដែលមាន អធិកមាស មាន៥ ខែ មាន ១៤៨ ថ្ងៃ ។ ៣-វស្សានៈ ឬ វស្សានរដូវ “រដូវភ្លៀង” មាន ៤ ខែ, រាប់ពីថ្ងៃ ១ រោចខែអាសាឍដល់ថ្ងៃ ១៥ កើតខែកត្តិក, មាន ១១៨ ថ្ងៃ ។ រួមទាំង ៣ រដូវ មានខែ ១២ ឬ ចួនកាល ១៣ ខែ, មានថ្ងៃ ៣៥៤ ឬ ៣៥៥ ឬក៏ចួនកាល ៣៨៤ ថ្ងៃ ជាមួយឆ្នាំនៃចន្ទគតិ (លទ្ធិពុទ្ធសាសនានិយមប្រើរដូវ ៣ នេះ ។ ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) ចន្ទគតិកាល ផង) ។ តាមលទ្ធិបុរាណ, ក្នុងប្រទេសខ្លះនិយមប្រើរដូវ ៦ គឺ ១-ហេមន្តៈ ឬ ហេមន្តរដូវ “រដូវមានទឹកសន្សើម, រដូវរងា” មាន ២ ខែ, រាប់ពីថ្លៃ ១រោច ខែកត្តិកដល់ថ្ងៃ ១៥ កើតខែបុស្ស, មាន ៥៩ ថ្ងៃ ។ ២-សិសិរៈ ឬ សិសិររដូវ “រដូវរងាខ្លាំង” មាន ២ ខែ, រាប់ពីថ្ងៃ ១ រោច ខែបុស្ស ដល់ថ្ងៃ ១៥ កើតខែផល្គុន, មាន ៥៩ ថ្ងៃ ។ ៣-វសន្តៈ ឬ វសន្តរដូវ “រដូវឈើជ្រុះលាស់ស្លឹក” មាន ២ ខែ, រាប់ពីថ្ងៃ ១ រោចខែ ផល្គុនដល់ថ្ងៃ ១៥ កើតខែពិសាខ, មាន៥៩ថ្ងៃ (គួរកុំច្រឡំ វស្សាន និង វសន្ត នេះ) ។ ៤-គិម្ហៈ ឬ គិម្ហរដូវ “រដូវក្ដៅ” មាន ២ ខែ, រាប់ពី ១ រោចខែពិសាខ ដល់ថ្ងៃ ១៥ កើតខែអាសាឍ, មាន ៥៩ ថ្ងៃ (បើឆ្នាំ ដែលមានអធិកវារៈ មាន៦០ ថ្ងៃ, ឆ្នាំដែលមានអធិកមាស មាន ៣ ខែ មានថ្ងៃ ៨៩ (?) ព្រោះប្រើខែចេញឈ្មោះតាមចន្ទគតិដូចបែបប្រើរដូវ ៣ ដែរ) ។ ៥-វស្សានៈ ឬ វស្សានរដូវ “រដូវភ្លៀង” មាន ២ ខែ, រាប់ពីថ្ងៃ ១ រោចខែអាសាឍ ដល់ថ្ងៃ ១៥ កើតខែភទ្របទ, មាន ៥៩ ថ្ងៃ ។ ៦-សរទៈ ឬ សរទរដូវ “រដូវចុះអ័ព្ទ ឬរដូវមានខ្យល់, ភ្លៀង, ទឹកសន្សើមខ្លះ” មាន ២ ខែ, រាប់ពីថ្ងៃ ១ រោចខែភទ្របទដល់ថ្ងៃ ១៥ កើតខែកត្តិក, មាន ៥៩ថ្ងៃ ។ រួមទាំង ៦ រដូវមានខែ ១២ (ឬចួនកាលមាន ១៣ ខែ ?) មានថ្ងៃ ៣៥៤ (ឬ ៣៥៥ ឬក៏ចួនកាល ៣៨៤ ថ្ងៃ ?) ត្រូវជាមួយឆ្នាំ ។ រដូវ ៦ នេះ លទ្ធិពុទ្ធសាសនាមិននិយមប្រើទេ មានបង្គាប់ឲ្យប្រើតែរដូវ ៣ តាមចន្ទគតិ ដោយដាច់ខាត (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) រាសី ផង ព្រោះមានប្រាប់ឈ្មោះខែសម្រាប់សុរិយគតិ និងចន្ទគតិនៅនោះ) ។
-
រាសី
( ន.នាមសព្ទ )
(រាសិ; រាឝិ) គំនរ, ពំនូក : ពួក, កង; ប្រជុំ ។ មាត្រារង្វាស់ចម្ងាយល្វែងផ្ទៃមេឃ ដែលជាផ្លូវចរនៃព្រះអាទិត្យព្រះចន្រ្ទ; តាមហោរាសាស្រ្តថា ល្វែងមួយៗមានចម្ងាយ ៣០ អង្សា ហៅថា មួយរាសី សម្រាប់សុរិយគតិ, មាន ១២ គឺ ១-មេសៈ ឬ មេសរាសី “រាសីចៀម ឬពពែ” (បារ. អាវ្រិល ឬ អាវរិល Avril រាសីទី ៤) មាន៣០ ថ្ងៃ; ២-ឧសភៈ ឬ ឧសភរាសី “--គោឈ្មោល” (បារ. ម៉េ Mai –ទី ៥) មាន ៣១ ថ្ងៃ; ៣-មិថុនៈ ឬ មិថុនរាសី “--គូបុរសនិងស្ត្រី” (បារ. ហ្ស៊ូវ៉ាំង ឬ យូវាំង Juin --ទី៦) មាន ៣០ ថ្ងៃ; ៤-កក្កដៈ ឬ កក្កដរាសី “--ក្តាម” (បារ. ហ៊្សុយេ្យត៍ ឬ ស៊ូយេត Juillet –ទី៧)” មាន ៣១ ថ្ងៃ; ៥-សីហៈ ឬ សីហរាសី “--សីហៈ” (បារ. អាអ៊ូត៍ ឬ អាអ៊ូត AoÛt --ទី ៨) មាន ៣១ ថ្ងៃ; ៦-កញ្ញា ឬ កញ្ញារាសី “--ស្រីក្រមុំ” (បារ. សេបតមប្រិ៍ Septembre –ទី ៩) មាន ៣០ ថ្ងៃ; ៧-តុលា ឬ តុលារាសី “--ជញ្ជីង” (បារ. ឲកតូប្រិ៍ Octobre --ទី ១០) មាន ៣១ ថ្ងៃ; ៨-វិចិ្ឆកៈ ឬ វិច្ឆិករាសី “--ខ្ទួយ” (បារ. ណូវ៉មប្រិ៍ ឬ ណោវ៉មប្រិ៍ Novembre –ទី ១១) មាន ៣០ ថ្ងៃ; ៩-ធនុ ឬ ធនុរាសី “--ធ្នូ” (បារ. ដេសមប្រិ៍ Décembre –ទី ១២) មាន ៣១ ថ្ងៃ; ១០-មករៈ ឬ មកររាសី “--មករ” (បារ. ស៊្សង់វិយេរ ឬ យ៉ាំងវិយេរ Janvier --ទី១) មាន ៣១ ថ្ងៃ; ១១-កុម្ភៈ ឬ កុម្ភរាសី “--ក្អម” (បារ. ហ្វេវ្រិយេរ ឬ ហ្វេវរិយេរ Février --ទី២) មាន២៨ ឬ ចួនកាលមាន ២៩ថ្ងៃ; ១២-មីនៈ ឬ មីនរាសី “--ត្រី” (បារ. ម៉ារ្ស Mars –ទី ៣) មាន ៣១ ថ្ងៃ; ជាមួយឆ្នាំនៃសុរិយគតិមាន ៣៦៥ ថ្ងៃ ឬចួនកាលមាន ៣៦៦ ថ្ងៃ ។ មាត្រារង្វាស់នៃចន្ទគតិមិនមានកំណត់អង្សាទេ ហៅថា ឫក្ស ឬ នក្សត្រឫក្ស, មាន ១២ គឺ ១-មិគសិរ ឬមិគសិរឫក្ស “ឫក្សក្តាន់” មាន ២៩ ថ្ងៃ; ២-បុស្ស ឬ បុស្សឫក្ស “--ក្តាម” មាន ៣០ ថ្ងៃ; ៣-មាឃ ឬ មាឃឫក្ស “--ស្វាព្រាហ្មណ៍” មាន ២៩ ថ្ងៃ; ៤-ផគ្គុណ ឬ ផល្គុនឫក្ស “--គោ” មាន ៣០ ថ្ងៃ; ៥-ចេត្រ ឬ ចិត្រឫក្ស “--ខ្លា” មាន ២៩ ថ្ងៃ; ៦-ពិសាខ ឬ វិសាខឫក្ស “--ក្របី” មាន ៣០ ថ្ងៃ; ៧-ជេស្ឋ ឬ ជេដ្ឋឫក្ស “--ពពែ” មាន ២៩ ថ្ងៃ ឬចួនកាលមាន ៣០ ថ្ងៃ; ៨-អាសាឍ ឬ អាសាឡ្ហឫក្ស “--សីហៈ” មាន ៣០ ថ្ងៃ; ៩-ស្រាពណ៍ ឬ ស្រាវណឫក្ស, សាវណឫក្ស “--ផ្កាយឈើ” មាន២៩ ថ្ងៃ; ១០-ភទ្របទ ឬ ភទ្របទាឫក្ស “--រមាស” មាន ៣០ ថ្ងៃ; ១១-អស្សុជ ឬ អស្សយុជឫក្ស “--សេះ” មាន ២៩ ថ្ងៃ; ១២-កត្តិក ឬ កត្តិកឫក្ស “--កូនមាន់” មាន ៣០ ថ្ងៃ; ជាមួយឆ្នាំនៃចន្ទគតិ មាន ៣៥៤ ថ្ងៃ, ឆ្នាំដែលមានចន្រ្ទាធិមាស (អធិកវារៈ) មាន ៣៥៥ ថ្ងៃ, ឆ្នាំដែលមានអធិកមាស មាន ៣៨៤ ថ្ងៃ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) រតូវ ឬ រដូវ និង មាស ន. ១ និង រាសិចក្រ ផង) ។ លើករាសី តាំងប្រសិទ្ធីតាមក្បួនតម្រាសូត្ររំលើករាសីដែលអាប់ឲ្យត្រឡប់រុងរឿងឡើង ។ ខ្មែរប្រើពាក្យ រាសី នេះសំដៅសេចក្ដីថា “លំអ; មានលំអ, ស្រស់បស់សមរម្យ; ចម្រើន” ផងក៏បាន (ចំពោះតែមនុស្សឬសត្វ) : មនុស្សមានរាសី, កំពុងឡើងរាសី, អាប់រាសី, ចុះរាសី ។ល។
-
សទ្ធា
( ន.នាមសព្ទ )
[ស័ត-ធា ]
(ឝ្រទ្ធា) ជំនឿ ។ សេចក្ដីជឿបុណ្យ, ជឿបាប, ជឿកម្ម, ជឿផល : មានសទ្ធាមុតមាំ; ឲ្យទានដោយសទ្ធា ។
- សទ្ធាចរិត អ្នកដែលមានចរិតជឿងាយ, អ្នកដែលឆាប់ជឿងាយៗ ។
- សទ្ធាចរិយា ដំណើរប្រព្រឹត្តដោយការជឿឬនៅក្នុងការជឿស្ដាប់ ។
- សទ្ធាចិត្ត ចិត្តដែលប្រកបដោយសទ្ធា ។
- សទ្ធាចេតសិក សទ្ធាដែលរាប់ជាចេតសិកមួយ ក្នុងពួកចេតសិក ៥២ (ព. អ.) ។
- សទ្ធាទេយ្យ របស់ដែលគេឲ្យដោយសទ្ធា, ចតុប្បច្ច័យដែលទាយកប្រគេនបព្វជិតដោយសទ្ធា (ព. វិ. ពុ.) ។
- សទ្ធាធន (--ធន់) ទ្រព្យគឺសទ្ធា, សទ្ធាដែលទុកថាជាទ្រព្យរបស់មនុស្ស ។
- សទ្ធាធិក (បា. <សទ្ធា + អធិក “ក្រៃលែង, លើសលុប”) អ្នកដែលអធិកដោយសទ្ធា គឺពោធិសត្វដែលបំពេញបារមីដោយសទ្ធាដ៏លើសលុប ។
- សទ្ធាធិមុត្ត (បា. < សទ្ធា + អធិមុត្ត “ដែលបង្អោនទៅ, ដែលចុះចិត្តស៊ប់”) អ្នកដែលចុះចិត្តស៊ប់ក្នុងសទ្ធា, អ្នកដែលជឿស៊ប់ ។
- សទ្ធាបព្វជិត អ្នកបួសដោយសទ្ធា ។
- សទ្ធាសម្បន្ន (--ស័ម-ប័ន) អ្នកដែលបរិបូណ៌ដោយសទ្ធា; បើស្ត្រីជា
- សទ្ធាសម្បន្នា (--ស័ម-បុ័ន-ន៉ា) ។
- សទ្ធាសម្បយុត្ត (--ស័មប៉ៈយុត) ចិត្តដែលប្រកបដោយសទ្ធា; បុគ្គលអ្នកប្រកបដោយសទ្ធា ។
- សទ្ធិន្រ្ទិយ (ស័ត-ធិន-ទ្រី; បា. < សទ្ធា + ឥន្រ្ទិយ) ឥន្រ្ទិយគឺសទ្ធា (សទ្ធាដែលរាប់ថាជាធំមួយរបស់សត្វលោក) ។ល។
-
សមណសក្ដិ
( ន.នាមសព្ទ )
[សៈម៉ៈណៈស័ក]
(សមណ + សត្តិ; ឝ្រមណ + ឝក្តិ) ស័ក្ដិសម្រាប់សមណៈ គឺឋានន្តរស័ក្ដិសម្រាប់បព្វជិតក្នុងប្រទេសនីមួយៗ ។ តាមបវេណីក្នុងកម្ពុជរដ្ឋ មានសមណស័ក្ដិទីស្ដេចសង្ឃ, ទីសង្ឃនាយក, ទីរាជាគណៈ, ទីឋានានុក្រម, ទីមហា; ចែកជា ៤ សម្រាប់គឺ ឯក, ទោ, ត្រី, ចត្វា (ធៀបដោយឋានន្តរស័ក្ដិមន្រ្តីខាងអាណាចក្រក្នុងបុរាណសម័យ)។ សមណស័ក្ដិទីរាជាគណៈ (ក្នុងតំណែង) មាន ៣២ គឺសម្រាប់ឯកមាន ១១ គឺ ១-ព្រះសុគន្ធ (ទីអគ្គមហាសេនា), ប៉ុន្តែចួនកាលព្រះករុណាជាម្ចាស់ជីវិត ទ្រង់តាំងជាស្ដេចសង្ឃទីសម្ដេចព្រះសង្ឃរាជឬទីដូចជាឧបរាជរងបន្ទាប់ពីសម្ដេចព្រះមហាសង្ឃរាជមក, ហៅថា សម្ដេចព្រះសុគន្ធាធិបតី...; ២-ព្រះមង្គលទេពាចារ្យ (ទីយោមរាជ); ៣-ព្រះពោធិវ័ង្ស (ទីវាំងវរវៀងជ័យ) : ៤-ព្រះធម្មលិខិត (ទីក្រឡាហោម); ៥-ព្រះវនរ័ត (ទីចក្រី) --ទីឱភាសមន្រ្តី (រឿនហ្លួង) មាន ២ គឺ ១-ព្រះមហាព្រហ្មមុនី (ទីមហាមន្រ្តី); ២-ព្រះមហាវិមលធម្ម (ទីមហាទេព) --ទីឃ្លាំងធម៌មាន ៤ គឺ ១-ព្រះពុទ្ធឃោសាចារ្យ; ២-ព្រះធម្មឃោសាចារ្យ; ៣-ព្រះឃោសធម្ម; ៤-ព្រះធម្មឧត្តម ។ រាជគណៈសម្រាប់ឯកទាំងនេះត្រូវប្រើផ្លិតសមណស័ក្ដិព័ណ៌ក្រហម ។ រាជាគណៈសម្រាប់ទោមាន ៧ គឺ ១-ព្រះសិរីសម្មតិវង្ស (ទីសម្ដេចចៅពញា); ២-ព្រះពុទ្ធវង្ស (ទីវង្សាអគ្គរាជ); ៣-ព្រះសាក្យវង្ស (ទីស្រីធម្មាធិរាជ); ៤-ព្រះធម្មកវីវង្ស (ទីវិបុលរាជ); ៥-ព្រះអរិយវង្ស (ទីរាជតេជៈ) --ទីឱភាសមន្រ្តីមាន ២ គឺ ១-ព្រះអរិយកស្សប (ទីអធិរាជវង្សា); ២-ព្រះឧបាលិវង្ស (ទីអធិកវង្សា); ទាំង ៧ រូបនេះ ត្រូវប្រើផ្លិតសមណស័ក្ដិពណ៌បៃតង ។ រាជាគណៈសម្រាប់ត្រីមាន ៧ គឺ ១-ព្រះញាណរង្សី (ទីជេដ្ឋាមន្រ្តី); ២-ព្រះញាណវីរិយៈ (ទី... ឯករាជ); ៣-ព្រះធម្មប្បញ្ញាញាណ (ទី...បទេសរាជ); ៤-ព្រះសិរីវិសុទ្ធិញ្ញាណ (ទីស្រីទិព្វវ័ង); ៥-ព្រះញាណកោសល (ទីនរិន្ទនាយក); --ទីឱភាសមន្រ្តីមាន ២ គឺ ១-ព្រះទេពមុនី (ទីវិសេសមន្រ្តី); ២-ព្រះទេពសត្ថា (ទីមន្រ្តីនាយក); ទាំង ៧ រូបនេះ ត្រូវប្រើផ្លិតសមណស័ក្ដិព័ណ៌ស្វាយ ។ រាជាគណៈសម្រាប់ចត្វាមាន ៧ គឺ ១-ព្រះធម្មវិបស្សនា (ទីអធិបតីសេនា); ២-ព្រះធម្មវីរិយៈ (ទីវង្សានុរក្ស); ៣-ព្រះធម្មវិសុទ្ធិ (ទីវង្សាភិមន្ត); ៤-ព្រះសមាធិធម្ម (ទីបវររាជ); ៥-ព្រះធម្មនិរោធរង្សី (ទីវង្សាធិបេស) --ទីឱភាសមន្រ្តីមាន ២ គឺ ១-ព្រះញាណសំវរ (ទីមហាធិរាជ); ២-ព្រះវិន័យសំវរ (ទីទេពនាយក); ទាំង ៧ រូបនេះត្រូវប្រើផ្លិតសមណស័ក្ដិពណ៌ខៀវ ។ ទាំងបព្វជិតជាឋានានុក្រមទី បាឡាត់, វិន័យធរ, ធម្មធរ, ព្រះគ្រូ, ធម្មកថិក, សមុហ៍ របស់រាជាគណៈទាំង៤ សម្រាប់នេះ ក៏ត្រូវប្រើផ្លិតសមណស័ក្ដិមានព័ណ៌តាមលំដាប់សម្រាប់នោះដែរ; ឯរាជាគណៈនិងឋានានុក្រមក្រៅពីនេះ ហៅថា ឋានន្តរពិសេស ឬ សមណស័ក្ដិពិសេស បើតាំងក្នុងសម្រាប់ណា (ឯក ឬ ទោ, ត្រី, ចត្វា) ត្រូវប្រើផ្លិតសមណស័ក្ដិមានព័ណ៌តាមសម្រាប់នោះ (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) វណ្ណ ឬ វណ្ណៈ ១ ន. និង ទ្រទូង, រាជាគណៈ, ឋានានុក្រម ផង) ។ សមណស័ក្ដិទាំង ៤ ថ្នាក់ ដូចខាងលើនេះ ជារបៀបក្នុងសម័យមុន ។ លុះដល់មក គ. ស. ១៩៤៣ មានការកែប្រែបន្ថែមបន្ថយខ្លះ ហើយតមកដល់ គ. ស. ១៩៤៨ បានរៀបចំកែប្រែម្ដងទៀត (ព្រះរាជក្រមលេខ ១២ នស. ចុះថ្ងៃទី ៩-២-៤៣, លេខ ៦៨ នស. ចុះថ្ងៃទី ១៨-៩-៤៣ និងលេខ ១ រវ. ចុះថ្ងៃទី ២៦-៥-៤៨) មានរបៀបដូចតទៅនេះគឺ ព្រះសង្ឃនាយកគណៈមហានិកាយ មានឋានន្តរជា (ព្រះមហាសុមេធាធិបតី; ព្រះសង្ឃនាយកគណៈធម្មយុត្តិកនិកាយ មានឋានន្តរជា ព្រះសុធម្មាធិបតី ។ ឋានន្តរទាំងពីរនេះ ជាសមណសក្ដិពិសេសខ្ពស់បំផុត សម្រាប់តែព្រះសង្ឃនាយកទាំងពីរគណៈ ហើយចួនកាលឡើងដល់ទី សម្ដេច ផង ក៏មាន, ចួនកាលឡើងជា សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ក៏មាន ។ ឯសមណសក្ដិទីរាជាគណៈក្នុងតំណែងខាងគណៈមហានិកាយថ្នាក់ឯកមាន ៣ គឺ ១-ព្រះធម្មលិខិត; ២-ព្រះពោធិវ័ង្ស; ៣-ព្រះវនរ័ត (ទាំង ៣ នេះ ចួនកាលឡើងជាទី សម្ដេច) ។ ថ្នាក់ទោមាន ៦ គឺ ១-ព្រះមហាវិមលធម្ម; ២-ព្រះពុទ្ធឃោសាចារ្យ; ៣-ព្រះធម្មឃោសាចារ្យ; ៤-ព្រះឃោសធម្ម; ៥-ព្រះសាសនមុនី; ៦-ព្រះមុនីកោសល ។ ថ្នាក់ត្រីមាន ៦ គឺ ១-ព្រះសិរីសម្មតិវង្ស; ២-ព្រះពុទ្ធវង្ស; ៣-ព្រះសាក្យវង្ស; ៤-ព្រះឧបាលិវង្ស; ៥-ព្រះញាណវង្ស; ៦-ព្រះសុមេធវង្ស ។ ថ្នាក់ចត្វាមាន ២០ គឺ ១-ព្រះធម្មវិបស្សនា; ២-ព្រះសមាធិធម្ម; ៣-ព្រះញាណកោសល; ៤-ព្រះសិរីសង្គាមមុនី; ៥-ព្រះសិរីវិសុទ្ធិ; ៦-ព្រះធម្មវង្សា; ៧-ព្រះញាណសំវរ; ៨-ព្រះវិន័យសំវរ; ៩-ព្រះឥន្ទមុនី; ១០-ព្រះទេពមុនី; ១១-ព្រះវិន័យមុនី; ១២-ព្រះទេពសត្ថា; ១៣-ព្រះសីលសំវរ; ១៤-ព្រះគម្ភីរត្ថេរ; ១៥-ព្រះអរិយមគ្គញ្ញាណ; ១៦-ព្រះវិភទ្ទញ្ញាណ; ១៧-ព្រះបវរសត្ថា; ១៨-ព្រះញាណវិសុទ្ធិវង្ស; ១៩-ព្រះធម្មវិសុទ្ធិវង្ស; ២០-ព្រះបិដកធម្ម ។ សមណសក្ដិទីរាជាគណៈក្នុងតំណែងខាងគណៈធម្មយុត្តិកនិកាយ ថ្នាក់ឯកមាន ២ គឺ ១-ព្រះមង្គលទេពាចារ្យ; ២-ព្រះពុទ្ធាចារ្យ ។ ថ្នាក់ទោមាន ៣ គឺ ១-ព្រះមហាព្រហ្មមុនី; ២-ព្រះធម្មឧត្តម; ៣-ព្រះអរិយកស្សប ។ ថ្នាក់ត្រីមាន ៤ គឺ ១-ព្រះអរិយវង្ស; ២-ព្រះធម្មកវីវង្ស; ៣-ព្រះញាណរង្សី; ៤-ព្រះមហាវីរវង្សាចារ្យ ។ ថ្នាក់ចត្វាមាន ១២ គឺ ១-ព្រះបទុមវង្សា; ២-ព្រះធម្មមុនី; ៣-ព្រះវជិរមេធា; ៤-ព្រះអរិយមុនី; ៥-ព្រះទេពមោលី; ៦-ព្រះធម្មត្ថេរ; ៧-ព្រះអមរាភិរក្ខិត; ៨-ព្រះមហារាជធម្ម; ៩-ព្រះរតនមុនី; ១០-ព្រះធម្មត្រ័យលោកាចារ្យ; ១១-ព្រះធម្មវរោត្តម; ១២-ព្រះញាណវីរិយៈ ។ រួមសមណសក្ដិព្រះរាជាគណៈក្នុងតំណែងទាំង ៤ ថ្នាក់ គឺខាងគណៈមហានិកាយ៣៥, ខាងគណៈធម្មយុត្តិកនិកាយ មាន ២១ ត្រូវជា ៥៦ ។ ព្រះសង្ឃនាយក ឬ សម្ដេចព្រះសង្ឃរាជ ទាំងពីរព្រះអង្គនិងព្រះរាជាគណៈក្នុងតំណែងទាំង ៥៦ អង្គនេះ សុទ្ធតែព្រះមហាក្សត្រិយ៍ទ្រង់ប្រោសព្រះរាជទានតែងតាំងដោយព្រះរាជក្រឹត្យ ។
-
អធម
( គុ.គុនសព្ទ )
[អៈធំ ]
ថយថោកឬថោកថយ, ថោកទាបឬទាបថោក; ដែលមិនរុងរឿង; លាមក; សាបរលាប; រម៉េះរម៉ោះ; រប៉ិចរប៉ី; រាយរង; បន្ទាប់បន្សំ : មនុស្សអធម; របស់អធម, ទំនិញអធម ។ បើរៀងភ្ជាប់ជាមួយនឹងសព្ទដទៃឲ្យជាសមាសនាម អានថា អៈធៈមៈ ដូចជា
- អធមបុរស បុរសថយថោក;
- អធមវណិជ្ជា ជំនួញរាយរង;
- អធមភណ្ឌ របស់រប៉ិចរប៉ី ។ បើផ្សំជាមួយនឹង អធិក ផងជា
- អធិកអធម (អៈ ធិក-អៈធំ) ទាំងអធិកផងទាំងអធមផង គឺទាំងរុងរឿងផង ទាំងរប៉ិចរប៉ីឬរម៉េះរម៉ោះខ្លះផង : បុណ្យខណ្ឌសីមា ៣ យប់ ៤ ថ្ងៃដ៏អធិកអធម គឺបុណ្យនោះមានរបៀបរៀបចំរុងរឿងហ៊ិកហ៊ាក់គួររីករាយផង មានអ្នកលក់អីវ៉ាន់រប៉ិចរប៉ីនៅក្បែរវត្តផង ឬមានល្បែងរបាំនៅក្រៅវត្តនោះកំដរបុណ្យក្នុងវេលាយប់ខ្លះផង (មានទាំងរុងរឿងមានទាំងរប៉ិចរប៉ីបន្ទាប់បន្សំផង ទើបហៅថា អធិកអធម បើមានតែត្រឹម អធិក ឥត អធម ផងទេ ពុំហៅថា អធិកអធម ឡើយ, ត្រូវហៅថា ពិធីបុណ្យអ៊ឹកអធិក ឬ អ៊ឹកអធិកហ៊ឹកហ៊ាក់ឬក៏ ហ៊ឹកហ៊ាក់ ដូច្នេះវិញ ទើបត្រូវតាមអត្ថន័យរបស់ពាក្យ) ។ គួរកុំច្រឡំអានឬនិយាយថា អធិកអធ័ម, ត្រូវអានជា អធំ ដូច សង្គម, មធ្យម, និយម, សមាគម... ដែរ មិនថា សង្គ័ម, មធ្យ័ម, និយ័ម, សមាគ័ម... ទេ ។
-
អធិក
( គុ.គុនសព្ទ )
[អៈ-- ]
ក្រៃ, ក្រៃលែង; លើស, លើសលែង, លើសលន់; ពន់ប្រមាណ; ពេក, ក្រៃពេក; ដែលថែម, បន្ថែម; ដែលបំពេញ; ដែលបង្រ្គប់; ផ្ទួន :
- ច្រើនអធិក ច្រើនក្រៃ;
- ដ៏អធិក ដ៏ក្រៃលែង;
- បីអធិក ច្រើនពេកក្រៃ, ច្រើនពន់ប្រមាណ (ព. កា.ពាក្យកាព្យ គឺពាក្យសម្រាប់ប្រើក្នុងកាព្យ) : កងទ័ពបីអធិក មុខគួរឲ្យភ្លឹក ភ្លាំងភ្លេចស្មារតី ប្រជានិករ ទាំងប្រុសទាំងស្រី អ្នកមានកូនខ្ចី តែងភ័យជាងគេ ។ (សរសេរក្លាយជា អធឹក ក៏មាន សម្រួលតាមសម្ផស្សកាព្យ ។ បើរៀងភ្ជាប់ពីខាងដើមសព្ទដទៃ អ. ថ. អៈធិ-កៈ, ដូចជា
- អធិកតរភាព (--តៈរ៉ៈ--) ភាវៈច្រើនក្រៃលែង ។
- អធិកមាស ខែលើក គឺខែអាសាឍ ទី ២ ដែលលើកបង្រ្គប់តាមចន្ទគតិ (ខែអាសាឍទី ១ ហៅ បឋមាសាឍ, អធិកមាសហៅ ទុតិយា-សាឍ មាន ៣០ ថ្ងៃដូចគ្នា; ក្នុងឆ្នាំនោះមាន ១៣ ខែហៅថា ឆ្នាំមានអធិកមាស) ។
- អធិកវារៈ ឬ--ពារ ថ្ងៃលើក គឺថ្ងៃមួយដែលថែមត្រង់ខែជេស្ឋតាមចន្ទគតិ (ខែជេស្ឋនោះមាន ៣០ ថ្ងៃ) : ឆ្នាំមានអធិកវារៈ ។
- អធិកសុរទិន ឬ --សូរ្យទិន (--សុរ៉ៈ ឬ សូរ្យ៉--) ថ្ងៃមួយដែលលើកបន្ថែមត្រង់ខែកុម្ភៈតាមសុរិយគតិ (តាមធម្មតា, ខែកុម្ភៈមាន ២៨ ថ្ងៃ, កាលណាមានអធិកសុរទិនទៅជាមាន ២៩ ថ្ងៃ) ។ល។ មើលក្នុងពាក្យ អធម ទៀតផង) ។
-
អធិក --
(មើលក្នុងពាក្យ អធិក) ។
-
អធិកអធម
( គុ.គុនសព្ទ )
[អៈធឹក-អៈធំ]
(អធិក “ក្រៃលែង, លើសលែង, លើសលន់, រុងរឿង, ហ៊ឹកហ៊ាក់” + អធម “ថយថោក, ថោកទាប; មិនរុងរឿង, រម៉េះរម៉ោះ, រប៉ិចរប៉ី, រាយរង, បន្ទាប់បន្សំ;...) ខ្មែរប្រើពាក្យនេះចំពោះតែពិធីបុណ្យឬពិធីអ្វីមួយ ដែលរុងរឿងផង រម៉េះរម៉ោះឬរប៉ិចរប៉ីរាយរងខ្លះផង : ធ្វើបុណ្យសីមាអធិកអធម ៧ យប់គម្រប់ ៧ ថ្ងៃ គឺធ្វើបុណ្យសីមានោះ មានរបៀបរៀបចំរុងរឿងហ៊ឹកហ៊ាក់ផង មានល្បែងរបាំរម៉េះរម៉ោះនិងការលក់ដូរចេកអំពៅនំចំណីជាដើម រប៉ិចរប៉ី រាយរង ពេញពាសនៅទីជិតៗនោះផង; បើមិនមានលក្ខណៈដូច្នោះទេ ពុំគួរហៅថា អធិកអធម ឡើយ; ព. កា.ពាក្យកាព្យ គឺពាក្យសម្រាប់ប្រើក្នុងកាព្យ ថា : គេធ្វើបុណ្យសព មានអ្វីទាំងគ្រប់ អធិកអធម ទាំងថ្លៃទាំងថោក តាមគេនិយម អ្នកតូចអ្នកធំ ឈូឆរតាមពេល ។ (ប្រយ័ត្នកុំអាន, កុំនិយាយច្រឡំថា អធិកអធ័ម) ។ ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) អធិក>អធិក និង អធម ទៀតផង ។
-
អ៊ឹកធឹក
( គុ.គុនសព្ទ )
[អ៊ឹក-កៈធឹក]
ហ៊ឹកហ៊ាក់, គគ្រឹកគគ្រេង, រុងរឿង (ដោយមានមនុស្សច្រើននិងគ្រឿងតុបតែងដ៏ល្អព្រមទាំងភ្លេងតន្រ្តីផង) : បុណ្យអ៊ឹកធឹក, មហោស្រពអ៊ឹកអធឹក (ម. ព.មើលពាក្យ ( ចូរមើលពាក្យ . . . ) អធិក >អធិក ផង) ។
Headley's Khmer-English Dictionary Full Text Search
-
អធិក
( adj )
[ʔaʔtʰɨk, ʔaʔtʰiʔkaʔ-]
- detail »
to be huge, vast, immense, tremendous; magnificent; extreme, excessive.
-
អធិក
( adv )
[ʔaʔtʰɨk, ʔaʔtʰiʔkaʔ-]
- detail »
extremely, excessively; repeatedly
-
អធឹក
- detail »
See:អធិក